Sinh viên đến tìm việc tại hội chợ việc làm. Ảnh: Hồng Vĩnh.

Thuê người điểm danh, thi hộ

Tôi từng rất ngạc nhiên khi đến dạy ở trường Laval (Canada) thấy một  nửa lớp là các bạn trẻ, một nửa là ông già, bà già gồm giáo sư, nhà ngoại giao, bà nội trợ và thợ ảnh. Khi hỏi mới biết, họ đến học vì nhu cầu môn tiếng Việt trong công việc và đời sống của mình.

Vì học để sống và làm việc nên tất cả học tập rất chăm chỉ. Họ cũng có mã số sinh viên, đóng học phí và phải đi thi cùng với sinh viên bình thường. Tại Pháp, tình hình cũng tương tự. Như vậy có thể thấy, xã hội học tập của các nước rất đúng nghĩa là học tập suốt đời, để sống và làm việc.

Ở nước ta, hệ tại chức, chẳng hạn, là một biểu hiện lệch lạc của xã hội học tập, nơi người ta cũng học tập suốt đời nhưng là đi học một chương trình vắn tắt, thuê người đến điểm danh hoặc đi học hộ (khá phổ biến); thậm chí người ta còn thuê người đi thi hộ.

Cách học của người trẻ cũng học là học chứ học không phải để phục vụ cuộc sống của mình. Việc học có thể miêu tả như sau: Con cái đi học thì cha mẹ cố “đùn” con lên để đạt bằng cấp cao nhất cho bằng người. Về phần con cái, cha mẹ cho đi học thì đi học, học để lên lớp, để … vào đại học (ĐH).

Nhiều người cho rằng, đây là hệ quả của nền học tập ứng thí có từ thời phong kiến tại Việt Nam - học để thi, để làm quan. Tuy nhiên, nhìn nhận một cách khách quan, người Việt Nam vốn hiếu học từ xa xưa và trong một nền giáo dục ứng thí như thế, từng có những người hiếu học thực sự, học để sống tốt hơn, làm việc tốt hơn như các ông Lương Thế Vinh và Vũ Hữu. Những nhà Toán học thời xưa của Việt Nam, đã viết được sách toán có nhiều phép tính như của người châu Âu trong khi nhà trường ngày trước không dạy Toán học. Hiện có tới 178.000 cử nhân không có việc làm nhưng người ta vẫn đua nhau vào ĐH!

 GS Nguyễn Minh Thuyết.

Mở trường ồ ạt “giết chết” phân luồng

Chúng ta đã hô hào phân luồng từ khá lâu nhằm phân tán dòng người lao vào trường ĐH và tản ra trường nghề. Nhưng hãy xem, chúng ta đã làm gì với phân luồng? Bộ GD&ĐT phân ban theo kiểu… phân luồng ra các khối A, B, C, D. Sau này phân luồng có biến hóa đôi chút nhưng cũng chỉ là gắn với…thi ĐH. Hơn thế, phân luồng cũng chỉ có một quy định chung chung là:  Học hết THCS thì học sinh có thể đi học trung cấp… mà “có thể”  thì không bắt buộc phải làm và không làm được triệt để.

Nhìn ra ngoài, Đức và một số nước châu Âu phân luồng ngay sau tiểu học; đến trung học thì học sinh đã được chia vào học 3 loại trường trung học: hệ 6 năm  dành cho những học sinh có khả năng, học chương trình nặng và học xong có thể vào ĐH; hệ 5 năm dành cho học sinh học xong vào được trường cao đẳng kỹ thuật; hệ 4 năm –xong đi học trung cấp hoặc học nghề. Phân ban của họ gắn với thị trường lao động rõ ràng và học sinh có năng lực thực sự mới được đi học ĐH.

Phân ban của ta không gắn với phân luồng mà còn chịu sự tréo ngoe vì chính sách này phá chính sách kia. Đó là chính sách mở trường. Sau tiểu học, học sinh lên học trung học cơ sở và bị “đủn” lên học tiếp trường trung học phổ thông (THPT)- trường  THPT dân lập,  trường THPT tư thục được mở ra nhiều như nấm, ai sẽ chịu đi học nghề?  Cánh cửa phân luồng thứ nhất đã bị đóng lại như vậy. Khi học hết THPT, cơ hội phân luồng thứ hai cũng mất theo, do quá nhiều trường ĐH, CĐ (gần 500 trường) được mở, đến nỗi không lấy đâu ra người học thì nói gì đến  phân luồng đi học nghề!

Chính sách nhân lực lạc hậu                                   

Học lạc hậu (để làm quan) và học lệch lạc (không đúng với mục đích học tập) có nhiều nguyên nhân. Một là chính sách nhân lực của ta đã chú ý bằng cấp quá nhiều. Muốn làm chuyên viên chính phải có chứng chỉ này chứng chỉ kia. Trả lương cho cán bộ cũng phụ thuộc bằng cấp rất nhiều: học CĐ lương thấp hơn ĐH; học ĐH lương thấp hơn người học sau ĐH khiến cho hiện nay người ta còn nháo nhào đi học sau ĐH, mới sinh ra cảnh thạc sĩ còn không có việc làm. Trong cơn lốc học hành ấy, ai sẽ đi học nghề để chấp nhận lương thấp? 

Hai là, quan niệm chung của xã hội về mục tiêu học tập còn chung chung: học để xây dựng đất nước, để tiến thân, học đi đôi với hành … khiến cả người học lẫn người dạy cũng chưa thấm. Để dạy cho nhàn thân thì người dạy đọc-chép; để có thành tích cao thì trước mùa thi, Giám đốc Sở GD&ĐT được nhắc nhở về tỷ lệ tốt nghiệp…

Để giải bài toán hiếu học lệch lạc này phải tìm cách khắc phục từ việc lớn như chính sách tuyển dụng, bổ nhiệm của nhà nước đến việc phân luồng của Bộ GD&ĐT; tâm lý của người dân và của xã hội sẽ thay đổi theo chính sách. Kinh tế phát triển, thị trường lao động đủ lớn để thu hút người lao động thì người ta sẽ đi học kiểu khác!